TÜREYİŞ YÖNÜNDEN İSİMLER
Arapçada isimler, türemişlik bakımından ikiye ayrılır.
1. Câmid İsimler: Konulduğu özgün biçimini koruyan ve başka bir
kelimeden türememiş olan isimlere bu ad verilir.
Sözgelimi مَاء، شَجَرَة، فَرْع، أَرْض، عَيْن isimleri biçimsel yönden özgün, yani
başka bir kelimeden türememiş câmid isimlerden birkaçıdır.
2. Müştak İsimler: Konuluş itibariyle özgün olmayıp, başka bir
kelimeden türetilen isimlere bu ad verilir.
Sözgelimi مَجْلِس، كَاتِب، نَادِر، مُعَلِّم، مُسْتَهْلِك kelimeleri özü itibariyle özgün
olmayıp, başka bir kelimeden türetilmiş müştak isimlerden birkaçıdır.
Fiilin zamandan bağımsız biçimi olan mastar, Arap dilbilimcilerin çoğunluğuna
göre asıl, o kökten gelen fiil ve isimler ise müştaktır.
Câmid ismin müsennâ ve cemi biçimleri de câmid sayılır. Bir başka deyişle bir
ismi müsennâ veya cemi kılmak onu câmid olmaktan çıkarmaz.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili isimleri türeyiş yönünden sınıflandırınız.
1. يَعِيشُ السَّمَكُ فِي الْمَاءِ.
2. تَطَايَرَ الْعَصَافِيرُ بَيْنَ الْأَغْصَانِ.
3. هَزَمَ الْمُجَاهِدُونَ الْكُفَّارَ، وَطَرَدُوهُمْ مِنَ الْأَرَاضِي الْمُحْتَلَّةِ.
Câmid isimleri tespit için konulmuş belirli kural ya da kurallar bütünü
mevcut değildir. Onlar ancak, müştak isimler hakkında netleşmiş bir zihin
tarafından “diğerleri” biçiminde bir sınıflandırmaya konu olabilir.
Dolayısıyla bu ünite kapsamında daha ziyade müştak isimler, kalıpları ve
türeyiş biçimleri üzerinde durulacaktır.
MÜŞTAK (TÜREMİŞ) İSMİN ÇEŞİTLERİ
Müştak isimler Arapçada türedikleri kelimeler bazında ikiye ayrılırlar.
Fiilden Türeyen İsimler
“İsm-i fâil”, İsm-i mef‘ûl, “Sıfat-ı müşebbehe”, “İsm-i zaman, ism-i mekân”,
“Mimli mastar”, “İsm-i âlet”, “Mübâlağa siygası” ve “İsm-i tafdîl” olmak
üzere toplam sekiz çeşittir.
Kelimeler ve Deyimler
egzoz : اَدِم (ج) عَوَادِم
( meslek edinmek(bir işi : اِمْتَهَنَ – يَمْتَهِنُ – اِمْتِهَانًا
kiralamak : اِسْتَأْجَرَ – يَسْتَأَجِرُ – اِسْتِيجَارًا
uzatmak : أَطَالَ – يُطِيلُ – إِطَالَةً
bolluk : السَّرَّاءِ
acı vermek : آلَمَ – يُؤْلِمُ – إيلاَمًا
yetinen : المكُْتَفِي
aldırmak :… بَالَى – يُبَالِي – مُبَالاَةً ب
göl : بُحَيْرَةَ
birkaç : بِضْعَة (ج) بِضَع
bağlılık : تَعَلُّقِ
ötüş, cıvıltı : تَغْرِيد (ج) تَغَارِيد
tarla : حَقْل (ج) حُقُول
umarak : رَاجِيًا
darlık : ضَّرَّاءِ
gürültü : ضَوْضَاء
ömür : عُمْر (ج) أَعْمَار
gurur duyan : فَخُورَةٌ
Tercih etmek, yeğlemek : فَضَّلَ – يُفَضِّلُ – تَفْضِيلاً
bağlı, tutkun : مُتَمَسِّك
saban : مِحْرَاثَ
uyan, tabi olan, örnek edinen : مُمْتَثِلَةٌ
korna : مُنَبِّه
sevgi : مَوَدَّة
canla başla : نَشِيطًا
Özet
Arapça isimleri türeyiş yönünden sınıflandırabilmek
Arapçada isimler türemiş olup olmamaları yönünden ikiye ayrılır. Başka bir
kelimeden türememiş olup, özgün biçimini muhafaza edenlere câmid, bir fiil
ya da isimden türemiş olanlara ise müştak isim adı verilir.
Söz gelimi بَحْر kelimesi câmid bir isim iken, مِفْتَاح kelimesi فَتَحَ fiilinden türemiş
müştak bir isimdir.
Türemiş isimleri kendi aralarında kategorize edebilmek
Türemiş isimler fiilden ve isimden türeyenler olmak üzere ikiye ayrılır.
Fiilden türeyenler “İsm-i fâil”, “İsm-i mef‘ûl”, “Sıfat-ı müşebbehe”, “İsm-i
mekân, ism-i zaman, “mimli mastar”, “İsm-i âlet”, “Mübalağa sıygası” ve
“İsm-i tafdîl” olmak üzere sekiz tanedir. İsimden türeyenler ise “İsm-i tasğîr”
ve “İsm-i mensûb” olmak üzere iki adettir.
Fiilden isim türetebilmek
Ek almamış üç harfli bir fiilden aşağıdaki kalıplarda isimler türetilir:
Sıyga Anlam Örnek Vezin
اِسْمُ الْفَاعِل Yazan فَاعِل كَاتِب
اِسْمُ الْمَفْعُول Yazılı, yazılan مفْعُول مَكْتُوب
اِسْمُ الْمَكَان والزَّمَان،
والْمَصدَرُ الْمِيمِيُّ
Yazma yeri;
yazma zamanı;
yazmak
مَفْعَل مَكْتَب
اِسْمُ الْآلَة Yazı aleti مِفْعَل مِكْتَب
صِيغَةُ الْمُبَالَغَة Çok yazan, yazıcı فَعَّال كَتَّاب
اِسْمُ التَّفْضِيل Daha yazan, أَفْعَلُ أَكْتَبُ
En yazan
الصِّفَةُ الْمُشَبَّهَةُ Büyük فَعِيل كَبِير
اِسْمُ التَّفْضِيل Daha büyük,
En büyük أَفْعَلُ أَكْبَرُ
İsimden isim türetebilmek
Bir isim üzerinde ya küçültme (tasğîr) işlemi yapılır, ya da kendisine nisbet
yâ’sı ulanır.
Tasğîr işlemine tabi tutulacak isim üç harfli ise فُعَيْل ; dört harfli ise فُعَيْعِل ; beş
veya altı harften oluşuyorsa ilk dört harfi فُعَيْعِل ; beş harfli olup da sondan bir
önceki harfi illetli ise فُعَيْعِيل vezinlerine nakledilir.
İsm-i mensûb yapılacak ismin sonuna ise öncesi kesralı müşedded yâ ( (يّ
ilave edilir. Söz gelimi دِمَشْق ismi, دِمَشْقِيٌّ biçiminde ism-i mensûb yapılır.
Türemiş kelimelerin kökenine inebilmek
Bir ismin kökenini bilmek onun nereden türetildiğine vakıf olmakla
mümkündür. Söz gelimi مِفْتَاح kelimesini sözlükten bulabilmek için onun
hangi fiilden türediğini tespit etmek gerekir. Adı geçen kelime فَتَحَ fiilinden
türemiş ism-i âlettir. Dolayısıyla onu ancak فَتَحَ fiilinin alt başlıkları arasında
bulabiliriz.